Uniwersytet Trzeciego Wieku prowadzi rozmaite zajęcia dla osób w wieku

emerytalnym. Artykuł ten to mój wkład w „uniwersyteckie wykłady”.

Mam nadzieję, że w razie potrzeby skorzystacie z naszego doświadczenia.

Zapraszamy seniorów i nie tylko!

Proces starzenia a rehabilitacja lecznicza!

Problem starzenia się organizmu i utrzymania sprawności jest wciąż otwarty. Rola w tym dziele rehabilitacji, jako jednej z dziedzin medycyny jest skomplikowana a zarazem oczywista. Upływ zegara biologicznego sprawia, że niezaprzeczalny i nieuchronny jest proces starzenia się wszystkich narządów i tkanek ludzkiego organizmu. Nie zamierzam tutaj szczegółowo przedstawiać fizjologiczno-anatomicznych aspektów powyższego zagadnienia, skupiając się przede wszystkim na objawach starzenia się dotyczących narządu ruchu, w którym dość łatwo możemy to zaobserwować. Widomym tego wyrazem jest zmniejszenie siły mięśni. Po 60-tym roku życia siła ta zmniejsza się o 25-33% w stosunku do wyjściowej w wieku 20-30 lat. Obniża się też zdolność do ruchów złożonych oraz do ruchów, ćwiczeń w szybkim tempie, maleje skoczność, zręczność i inne parametry wydolnościowe. Zaburzona jest koordynacja mięśni, głównie wśród mięśni antagonistów: zginaczy i prostowników. Nowe nawyki ruchowe są trudne do przyswojenia, również przejście z jednego precyzyjnego ruchu na następny jest skomplikowane. Jest to podyktowane miażdżycą naczyń krwionośnych m.in. błędnika, odpowiedzialnego za zmysł równowagi. Przytoczone fakty wyjaśniają przyczynę pewnej niezręczności i braku harmonii ruchów w starszym wieku. Należy pamiętać, że obok utraty elastyczności, koordynacji i siły mięśni zachowana jest bardzo długo wytrzymałość na niezbyt intensywne wysiłki. Oczywiście organizm jest całością i również inne tkanki i układy, głównie krążenia i oddechowy podlegają procesowi starzenia. Miażdżyca odgrywa w tym dziele niebagatelną rolę, tym istotniejszą, że rozwija się długo i niepostrzeżenie (nie dając wyraźnych dolegliwości bólowych) a wywołując olbrzymie zmiany i spustoszenia. Zmienia się hemodynamizm układu krążenia: sztywność naczyń obwodowych z jednej oraz fizjologiczne zmniejszenie wydolności mięśnia sercowego z drugiej strony. Pociąga to za sobą często wzrost ciśnienia tętniczego i dalsze konsekwencje. W układzie oddechowym wraz z usztywnieniem koścca i układu więzadłowego klatki piersiowej oraz osłabieniem siły mięśni oddechowych następuje rozedma płuc. Obniża się wentylacja płucna, z nią pojemność życiowa płuc, co ma kolosalne znaczenie dla całego organizmu, jego zdolności regeneracyjnych. Do powyższego obrazu wypada dodać łatwość męczenia się w podeszłym wieku, szybkie zmużenie przy pracy umysłowej, trudności w skupieniu się i koncentracji oraz zaburzenia pamięci. Równocześnie często występuje wzmożona pobudliwość i nadwrażliwość. Proces starzenia może ulec znacznemu przyśpieszeniu z powodu rozmaitych chorób.

Jednocześnie czynniki zewnętrzne mają znaczny na to wpływ. Są to nerwowy i niehigieniczny tryb życia: pośpiech, przemęczenie, wszelkie psychiczne urazy, niedosypianie, nieprawidłowa dieta, palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu i temu podobnych. Niebagatelne znaczenie ma siedzący tryb życia, brak aktywności fizycznej często związany z nadwagą, wręcz otyłością. Sprzyja to powstawaniu wczesnej starości patologicznej!
Jak temu zapobiegać?

Najprościej możnaby rzec, unikając czynników przyśpieszających procesy starzenia się tkanek i narządów. Według wielu fizjologów proces starzenia można zachamować przez rozsądny tryb życia, a szczególnie przy pomocy pracy fizycznej, stałej aktywności ruchowej! W piśmiennictwie zwraca się uwagę na gigantyczną misję ruchu, ćwiczeń fizycznych w tej walce ze starością. Profesor Dega mówił, że najlepszym lekarstwem na ból narządu ruchu a więc utrzymującym sprawność jest kinezyterapia.
Wyłącznie ruch i to w mojej praktyce lekarskiej wielokrotnie się sprawdziło, zapewnia ludziom sędziwym pełnię sprawności i wydolności fizycznej. Prowadzenie kinezyterapii u osób w starszym wieku wymaga znajomości fizjologicznych norm wieku podeszłego i jego wydolności oraz umiejętności doboru ćwiczeń indywidualnych do aktualnego stanu zdrowia.

Ćwiczenia po 60-tym roku życia możemy ująć w pewne zasady:
a/ przed kinezyterapią poddanie się badaniu lekarza specjalisty a wrazie potrzeby monitorowania tętna i ciśnienia tętniczego oraz zrobieniabadań dodatkowych np. EKG. Bywa, że dopiero kardiolog, geriatra, pulmonolog, onkolog lub inny lekarz zezwala na fizjoterapię, w tym leczenie ruchem.

b/ przestrzeganie podstawowej zasady, że wszelkie ćwiczenia mającharakter utrzymujący fundamentalną sprawność, bez dążenia do wyczynu

c/ wykonywanie systematycznych ćwiczeń z łagodnym dawkowaniem obciążeń

d/ unikanie ćwiczeń zbyt uciążliwych i trudnych technicznie

e/ unikanie wykonywania ćwiczeń prostych zbyt długo i forsownie

f/ konieczna rezygnacja z ćwiczeń wywołujących ból

g/ przestrzeganie dostatecznie długiego odpoczynku po kinezyterapii, uwzględniającego wolniejszą regenerację sił ludzi długowiecznych

h/ natychmiastowe przerwanie ćwiczeń po jakimkolwiek złym samopoczuciu

pacjenta: duszność, ból i zawroty głowy, nudności itp.

Ludzie pozbawieni systematycznych wysiłków fizycznych, niezbędnego czynnika dla odprężenia się po pracy, szczególnie umysłowej szybko się starzeją. Cechuje ich wada postawy z charakterystycznym przodopochyleniem, boczne i inne skrzywienia kręgosłupa, wiotkość i zaniki mięśniowe, przykurcze mięśni zginaczy, a układ krążeniowo-oddechowy staje się niewydolny. Dołanczają się zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (zaparcia, zgaga, choroba wrzodowa), nerwice wegetatywne, bezsenność, otyłość, cukrzyca i wiele innych schorzeń. Kinezyterapia zaś okazała się najlepszym antidotum na „starość”, usprawnia wręcz uzdrawia jak możemy usłyszeć od szczęśliwego seniora.

Dzięki ćwiczeniom osiągamy:

1/ podniesienie wydolności układu krążenia: dodatni efekt inotropowyserca, wzrost rzutu skurczowego, lepsze ukrwienie mięśnia sercowego,spoczynkowe zwolnienie czynności serca, usprawnienie krążenia obwodowego; ciśnienie tętnicze najpierw wzrasta potem jednak spada, będąc z reguły niższe od wyjściowego (normalizacja ciśnienia i tętna); zmniejszenie obszaru krwi zalegającej w organizmie (działanie przeciwobrzękowe).

2/ tonizacja układu ruchu (działanie naprawcze): lepsze ukrwieniemięśni i tkanek przyległych, polepszenie siły i elastyczności, redresja przykurczów, zwiększenie zakresu ruchów, prowokowanie wytwarzania maziówki stawowej (najlepsza ochrona stawów!).

3/ wzmocnienie układu oddechowego: zwiększenie siły i elastyczności mięśni oddechowych w tym przepony, wzrost objętości życiowej płuc,zwiększenie współczynnika przyswajania tlenu przez tkanki, polepszenie wymiany gazowej.

4/ przyśpieszenie przemiany materii: spadek wagi ciała!

Rozumiejąc najprostsze mechanizmy zachodzące w czasie ćwiczeń fizycznych pamiętamy o schorzeniach starszego wieku. Niewydolność układów w tym szczególnie postępująca miażdżyca zmusza nas do bardzo ostrożnie dawkowanych obciążeń fizycznych, aby nie dopuścić do niewydolności wieńcowej a w skrajnym wypadku do zawału mięśnia sercowego. Należy zatem a priori wykonać EKG, ponieważ u ludzi subiektywnie zdrowych, prowadzących siedzący tryb życia, mimo braku dolegliwości mogą istnieć rozległe zmiany miażdżycowe. W praktyce niejednokrotnie nie tylko brak tego badania, ale brak jest monitoringu ciśnienia tętniczego i tętna. Winniśmy też być specjalnie ostrożni u osób, którzy w młodości czynnie uprawiali sport, powracając do aktywności fizycznej po dłuższej przerwie. Dlatego tak istotne jest dawkowanie ćwiczeń oraz wystrzeganie żmudnych i nader skomplikowanych.

Przyjmując, że poważny wiekiem pacjent ma rozedmę płuc, powinniśmypamiętać, aby wykonywał często głębokie wydechy (zwiększają ruchomość przepony i klatki piersiowej) oraz unikał ćwiczeń, w których następuje chwilowe zatrzymanie oddechu- podnoszenie ciężarów, zapasy, kulturystyka, przepychanie i in. Często dochodzi do naderwań, wręcz zerwań ścięgien w trakcie gwałtownych obciążeń i ruchów, co związane jest ze zwiodczeniem aparatu więzadłowo-ścięgnistego u seniorów.

Cele kinezyterapii, czyli ćwiczeń nie tyle profilaktycznych ile leczniczych są uzależnione od indywidualnych schorzeń pacjenta oraz jego wydolności, zarówno motorycznej jak i krążeniowo-oddechowej. Każdy jednak ruch prowadzony i kontrolowany przez fizjoterapeutę ma na celu wzmocnienie ogólne organizmu jak również celowany efekt. U zawałowca będzie to poprawa hemodynamizmu krążenia, w artropatiach poprawa funkcji stawów itd. Pamiętając o zasadach prowadzenia ćwiczeń w podeszłym wieku doprowadzamy do odzyskania przez mięśnie dawnej siły, sprężystości i elastyczności, Ćwiczenia gibkościowe pozwalają zwiększyć ruchomość stawów, które na skutek zmian zwyrodnieniowo-zniekształcających oraz współistniejących przykurczów mięśniopochodnych mają spore ograniczenie zakresu ruchu. Systematycznie prowadzone ćwiczenia dają korzystne wyniki terapeutyczne, eliminując konieczność leczenia operacyjnego. Podobne efekty terapeutyczne pociągają za sobą ćwiczenia i ułożenia redresujące. Ćwiczenia koordynacyjne i równoważne obok poprawy koordynacji ruchów i równowagi ciała mobilizują narządy zmysłów i pośrednio powodują ich wzmocnienie. Wykorzystujemy również inne metody np. Proprioceptive Neuromuscular Facilitation tzw. PNF. Jest skuteczna np. w bólach mięśni górnego odcinka kręgosłupa. Polega na torowaniu aktywności mięśni głębokich szyi oraz zmniejszeniu ochronnego napięcia wytwarzanego przez mięśnie powierzchowne. Przeplatanie różnych ćwiczeń daje swobodę i pewność lepszego poruszania się. Prowadząc kinezyterapię u tych osób nie zwracamy uwagę na ich dokładność i precyzyjność wykonania, większy nacisk kładąc na płynność ruchów. Unikamy w ten sposób nadmiernego napięcia mięśni. Ruchy szybkie dla osób starszych są niewskazane, natomiast ćwiczenia wytrzymałościowe są jak najbardziej korzystne, które ukierunkowujemy na przywrócenie zaufania osób starszych do jakiegokolwiek ruchu, poprawiając ich aktywność, niezgrabność, niepewność poruszania czy poprawę postawy (mniejsze garbienie się).

W miażdżycy, żylakach kończyn, nadciśnieniu przeciwskazane są ćwiczenia izometryczne oraz inne o charakterze napinania (podnoszenie ciężkich przedmiotów, pompki, forsowne skłony, przysiady itp.).

Do ćwiczeń szczególnie polecanych należą ćwiczenia kręgosłupa szyjnego w pozycji izolowanej, ćwiczenia czynne mm. grzbietu i brzucha oraz stabilizujące łopatki, ćwiczenia obrotowe barków, wzmacniające aparat więzadłowo-mięśniowy dłoni i stóp a także ćwiczenia poprawiające zakres ruchów w stawach biodrowych tzw. ułożenia redresujące. Należy unikać zwisów na drabinkach, fleksji w odcinku krzyżowo-lędźwiowym, kinezyterapii w leżeniu na brzuchu przy zmianach w kręgosłupie, ćwiczeńw podporze leżąc oraz ćwiczeń w pozycji leżącej tyłem przy niskim ułożeniu głowy. Co do dwóch ostatnich zaleceń dotyczy osób otyłych i ze schorzeniami kardiologicznymi. W uzupełnieniu każde ćwiczenia rozpoczynamy rozgrzewką. Przeplatamy je ćwiczeniami oddechowymi.
Pozostawiamy ewentualnie na koniec ćwiczenia pobudzające krążenie i oddychanie (biegi, podskoki) oraz ćwiczenia końcowe, uspokajające. Należy dodać, że ćwiczenia powinny trwać ok. 30min., nie przekraczając 60min. i korzystniejsze są w cyklach co drugi dzień niż codziennie. Są to podstawowe wskazówki, rzecz jasna nie wyczerpujące tematu odpowiedniej kinezyterapii osób starszych.

Do ćwiczeń obowiązkowych, gorąco zalecanych niezależnie od wieku oraz od ruchu fizycznego należą ćwiczenia oddechowe. Prawidłowy oddech w 50-70% „oczyszcza” nasz organizm i wpływa na jego wszystkie procesy życiowe. Ważny jest przede wszystkim długi, kontrolowany wydech, nie zapominając oczywiście i o głębokim wdechu. Wydech może być ustami a powietrze tłoczone jakby „tyłem klatki piersiowej, po kręgosłupie” a także nosem z jednoczesnym pomrukiem. Jest wiele metod poprawnego oddychania, z którymi warto się zapoznać. Medycyna dalekiego wschodu twierdzi, że bez dobrego oddychania nie ma pełni zdrowia.

I jeszcze kilka uwag o stosowaniu fizjoterapii w podeszłym wieku.
Zastosowanie zabiegów fizykalnych winno tu być bardzo ostrożne, albowiem organizm starczy, wskutek osłabienia fizjologicznych procesów wyrównawczych , może zareagować w sposób niepożądany nawet na łagodnebodźce. Należy mieć na uWadze, że u ludzi w sędziwym wieku możliwości adaptacyjne do bodźców fizykalnych są słabsze i dlatego obserwuje się często podczas prowadzonej kuracji tzw. przedłużenie się pierwszej fazy negatywnej. Polega to na braku odpowiedzi ustroju na stosowane zabiegi.

Równocześnie spostrzega się wcześniejsze wystąpienie braku tolerancji nastosowane zabiegi i zmęczenie z powodu ich pobierania (druga faza negatywna). Wszystkie zabiegi, w szczególności cieplne, z wykorzystaniemprądów zmiennych, fali uderzeniowej czy pola magnetycznego winny być zindywidualizowane, stosowane bodźce muszą być subtelne o podprogowych dawkach. Każda z zaproponowanych pacjentowi form terapii powinna być przez niego zaaprobowana i zrozumiana, bowiem świadome uczestnictwo w nich podnosi poziom jego motywacji do leczenia.

W mojej praktyce lekarskiej często spotykam się z licznymi błędami wordynowaniu zabiegów fizjoterapeutycznych u osób starszych. Do najczęstszych należy ich zdawkowe i niepełne opisanie oraz brak uwzględnienia chorób współistniejących. Zawsze wskazany jest ścisły wgląd do terapii lekarza specjalisty na każdym etapie rehabilitacji leczniczej i jego współpraca z fizjoterapeutami, a często konieczny jest monitoring pacjenta i modyfikowanie terapii do bieżącego stanu jego zdrowia. Niestety NFZ coraz częściej pomija ten aspekt i brak jest tzw. kompleksowej rehabilitacji leczniczej czyli możliwości kontroli i systematycznej współpracy lekarza, fizjoterapeuty i pacjenta! Traci na tym pacjent oraz płatnik za niewłaściwie ordynowane zabiegi.

lek. med. Jacek Reichert stecjalista rehabilitacji medycznej

W powyższym artykule wykorzystano opracowanie: Wacław Sidorowicz

„Starość a sprawność” PZWL